Psychotesty - kiedy są niezbędne?
Psychotesty są jednym z elementów niezbędnych do uzyskania określonych kategorii prawa jazdy i przedłużenia lub przywrócenia uprawnień. Wizyta u psychologa często wywołuje u kierowców niepokój i duży stres, który jest spowodowany tym, że od wyniku badania zależy dalsza kariera zawodowa. Badanie psychologiczne kierowców wykonywane w ramach kursu na prawo jazdy czy szkolenia zawodowego kierowców to jednak okazja do lepszego poznania swoich ograniczeń, a zatem poprawy funkcjonowania w roli kierowcy, a tym samym własnego rozwoju zawodowego. Warto też pamiętać, że psychotesty mogą pomóc w poprawie bezpieczeństwa, a zatem zwiększeniu szans na spokojny powrót do domu. Przyjrzyjmy się bliżej temu, kto powinien poddać się badaniu psychologicznemu oraz zobaczmy, z jakich elementów się składa i co na jego podstawie może wywnioskować psycholog.
Kto ma obowiązek zaliczenia badań psychologicznych?
Prowadzenie samochodu stało się w dzisiejszych czasach jedną z wielu umiejętności niezbędnych zarówno na rynku pracy, jak i w życiu codziennym. Bez odpowiedniej wiedzy, umiejętności oraz potwierdzającego je dokumentu uprawniającego do poruszania się autem ciężko przemieszczać się nie tylko poza większymi aglomeracjami, ale również w ich obrębie. Osoby mieszkające w miastach i poza nimi potrzebują prawa jazdy, by móc sprostać codziennym wyzwaniom – wykonywać obowiązki służbowe, odwozić dzieci do szkoły czy robić zakupy. W przypadku prawa jazdy kategorii B do zdobycia uprawnień wystarczy przedstawienie orzeczenia lekarskiego o braku przeciwwskazań do prowadzenia auta oraz pomyślne zdanie egzaminu teoretycznego i praktycznego. Kierowcy zawodowi muszą jednak przejść znacznie dłuższą drogę.
W przypadku prawa jazdy kategorii „zawodowych”, czyli C uprawniającego do jazdy autem ciężarowym, D pozwalającego na prowadzenie autobusów oraz E umożliwiającego jazdę z przyczepą kierowca musi ukończyć odpowiedni kurs zakończony egzaminem i zdobyć tzw. kwalifikację wstępną. Kursy na te kategorie uwzględniają zupełnie inne uwarunkowania związane z prowadzeniem aut ciężarowych i autobusów oraz prowadzeniem samochodu ciężarowego i autobusu ciągnącego przyczepę. Ponieważ samochody tego typu mają dużą masę, a w przypadku autobusów przewożą także znaczną liczbę pasażerów, ryzyko związane z ich poruszaniem jest dużo większe. W razie nieszczęśliwego zdarzenia z udziałem podobnych pojazdów należy się liczyć z ewentualnością obrażeń u wielu osób czy znacznymi stratami materialnymi. Obowiązujące przepisy, mając na celu zmniejszenie prawdopodobieństwa wypadku, stawiają przed osobami chcącymi wykonywać zawód kierowcy, wymóg zaliczenia odpowiednich testów psychologicznych.
Badania psychologiczne mogą być potrzebne również niezależnie od kategorii posiadanego prawa jazdy. Obowiązek ich zaliczenia dotyczy wszystkich osób, które są zatrudnione w charakterze kierowcy. Psychotesty muszą więc zaliczyć m.in. kierowcy samochodów uprzywilejowanych – karetek, wozów strażackich OSP, aut sztabów zarządzania kryzysowego czy różnych innych instytucji, które mogą z nich korzystać. Badania tego typu będą także niezbędne np. dostawcom, kurierom, taksówkarzom czy kierowcom jeżdżącym dla różnych platform internetowych.
Wśród osób, które muszą zaliczyć testy psychologiczne, znajdują się także ci, którzy utracili prawo jazdy ze względu na popełnione wykroczenia. Chodzi tu głównie o osoby skazane za jazdę pod wpływem alkoholu lub substancji psychoaktywnych. Na badanie psychologiczne może też zostać skierowany kierowca, co do którego decyzję taką podjął lekarz przeprowadzający badanie okresowe.
Na czym polegają psychotesty dla kierowców
Badania psychologiczne, tzw. psychotesty są wykonywane przez psychologa transportu, który jest wpisany do ewidencji psychologów uprawnionych do wykonywania badań psychologicznych w zakresie psychologii transportu. Celem badania jest sprawdzenie predyspozycji konkretnej osoby do pracy na stanowisku kierowcy oraz wyeliminowanie tych kandydatów, których cechy i prezentowane postawy nie dają podstaw do założenia, że ich zachowania będą odpowiedzialne i niezagrażające innym uczestnikom ruchu drogowego. Osoby, które podchodzą do psychotestów w ramach badań przed otrzymaniem prawa jazdy zawodowego, uzyskują orzeczenie, które jest ważne przez 5 lat. Taka sam jest okres ważności zaświadczeń wystawianych w czasie badań okresowych oraz dla osób zatrudnionych na stanowisku kierowcy. Osoby, które utraciły prawo jazdy, uzyskują orzeczenie ważne bezterminowo.
Badanie psychologiczne obejmuje kilka ważnych obszarów. Psycholog transportu bada sprawność psychoruchową, intelektualną oraz przebieg procesów poznawczych, a także dokonuje oceny predyspozycji osobowościowych związanych m.in. ze skłonnością do podejmowania ryzyka, stabilnością emocjonalną, a także odpornością na stres czy zdolnościami do radzenie sobie z monotonią i izolacją. Testy są przeprowadzane zarówno w postaci kwestionariuszy, gdzie osoba badana samodzielnie zaznacza odpowiedzi, jak i specjalnych urządzeń przeznaczonych m.in. do sprawdzania szybkości reakcji oraz rozmowy w formie tzw. wywiadu psychologicznego.
Badanie sprawności intelektualnej ma na celu sprawdzenie, czy kierowca na podstawie dostępnych mu informacji będzie w stanie przeprowadzić poprawne rozumowanie, wyciągając odpowiednie wnioski. Chodzi tu głównie o zweryfikowanie zdolności do przewidywania rozwoju wypadków oraz oceny ich możliwych następstw. Jeśli chodzi o zbadanie zdolności poznawczych, to polega ono na ocenie zdolności do spostrzegania różnych zdarzeń oraz skupiania się na najistotniejszych elementach i ignorowania pozostałych. Celem tej części badania jest zweryfikowanie, czy z dużej ilości bodźców działających na kierowcę podczas jazdy będzie on w stanie wyłowić te, które mają największe znaczenie dla bezpieczeństwa ruchu. Dla kierowców zawodowych istotna będzie również zdolność utrzymania koncentracji mimo zmęczenia i monotonii docierający sygnałów, np. podczas długotrwałej jazdy autostradą.
Badanie osobowości wykonywane w ramach psychotestów dotyczy jedynie wybranych cech, które mogą mieć wpływ na działanie kierowcy w obliczu różnych zagrożeń i pojawiających się sytuacji. Kluczowe będzie sprawdzenie takich obszarów jak „energetyczność zachowania” związana z temperamentem, np. impulsywność. Weryfikowana jest również skłonność do poszukiwania doznań, w tym przypadku do podejmowania ryzyka czy zdolność do zachowania samodyscypliny. Ważne będzie zdobycie informacji na temat tego, jak kierowca reaguje w sytuacjach społecznych, tj. w kontaktach z innymi ludźmi, a także czy jest zrównoważony emocjonalnie. Istotne jest zbadanie zdolności do radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz funkcjonowania w stresie.
Część badania związanego ze sprawdzaniem reakcji psychomotorycznych jest przeprowadzana z wykorzystaniem specjalnej aparatury. Pozwala ona na określenie parametrów, które w dużym stopniu wpływają na bezpieczeństwo ruchu drogowego. Jednym z ważniejszych jest czas reakcji na prezentowany bodziec, także w sytuacji, w której jest to związane z podejmowaniem decyzji i doborem jednego z kilku możliwych zachowań. Wśród badanych zdolności znajduje się koordynacja wzrokowo-ruchowa, która pozwala na określenie czy w reakcji na bodziec kierowca będzie w stanie wykonać odpowiednią czynność.
Wywiad psychologiczny to część, pozwalająca psychologowi zebrać informacje o osobie badanej, które są rozwinięciem tego, czego dowiedział się za pomocą wcześniej zastosowanych narzędzi. W czasie wywiadu psycholog może pytać o różne kwestie związane z czynnikami, które będą miały wpływ na późniejsze funkcjonowanie badanego jako kierowcy. W przypadku osób, które zgłaszają się na badanie po utracie prawa jazdy, poruszane sprawy często dotyczą okoliczności z tym związanych.
Psychotesty są jednym z wymogów formalnych niezbędnych do uzyskania odpowiednich uprawnień. Dla doświadczonego kierowcy mogą też jednak stać się informacją na temat obszarów, którym powinien poświęcać więcej uwagi oraz sygnałem na temat tego, co sprawia mu największe trudności w prawidłowym wykonywaniu zawodu.